Beroep(en) architect, ontwerper
Stijl(en) Neo-renaissance, Jugendstil, Rationalisme
Hendrik Petrus Berlage werd geboren in Amsterdam. Na zijn kinderjaren verhuisde hij met zijn familie naar Arnhem, waar hij de HBS bezocht. Later ging hij studeren aan de ETH, de Eidgenössische Technische Hochschule in Zürich, waar hij in aanraking kwam met de denkbeelden van de architecten Gottfried Semper en Eugène Viollet-le-Duc. In zijn klassieke bouwstijl zijn vooral de theorieën van Semper duidelijk aanwezig. Na zijn studie ging Berlage werken op het bureau van Th. Sanders, met wie hij zich in 1884 associeerde. Samen ontwierpen ze verschillende gebouwen.
Berlage als zelfstandig architect:
In 1889 ging Berlage zelfstandig werken. Aanvankelijk ontwierp hij voornamelijk in de toen gebruikelijke neostijlen (winkelpand Focke & Meltzer, Kalverstraat, Amsterdam), maar allengs begon hij te experimenteren in een mengvorm van rationalisme en jugendstil. Dit is vooral zichtbaar in de ontwerpen voor de verzekeringsmaatschappij De Nederlanden van 1845, waarvoor hij als huisarchitect werkte, bijvoorbeeld aan het Muntplein te Amsterdam. Deze gebouwen kondigen reeds Berlages Beurs aan, en zijn ook mede de reden geweest waarom wethouder Willem Treub Berlage naar voren schoof als de architect van de nieuwe Koopmansbeurs in Amsterdam. De stijl van Berlage gaf uiting aan het gedachtegoed dat Berlage en Treub deelden: het radicaal liberalisme, een nieuwe politieke stroming die als voorloper van de sociaaldemocratie gezien kan worden. Berlage beschouwde zijn laatste werk, het Haagse Gemeentemuseum, als zijn beste. Hij heeft de afronding (1935) hiervan niet meer meegemaakt.
Rationalisme:
Vanaf het einde van de 19e eeuw was het rationalisme een belangrijke architectuurstroming. Berlage ontwierp van daaruit de plattegrond van een gebouw, met vlakke bakstenen muren en gebruik van natuursteen ter accentuering van belangrijke punten. De Koopmansbeurs in Amsterdam is Berlages belangrijkste werk uit deze periode (en van zijn gehele oeuvre) en wordt beschouwd als het begin van de moderne architectuur in Nederland. De stijl wordt overgenomen door architecten als Tjeerd Kuipers, Willem Dudok en Alexander Kropholler, die zich er nog lang door lieten inspireren, ook nadat Berlage zelf allang andere wegen was ingeslagen. Het rationalisme kreeg te maken met een tegenbeweging in de vorm van de Amsterdamse School, waarvan de architecten ironisch genoeg een belangrijke rol speelden bij de invulling van Berlages uitbreidingsplan voor Amsterdam, Plan Zuid.
Amerikaanse invloeden:
Tijdens een bezoek aan de Verenigde Staten in 1911 raakte Berlage onder de indruk van het werk van Frank Lloyd Wright en andere belangrijke Amerikaanse architecten. Tot het einde van zijn carrière is deze Amerikaanse invloed in Berlages werk duidelijk aanwezig.
Politiek:
Als mens was Berlage een socialist die vakmanschap, handwerk en de samenwerking tussen de ambachten hoog in het vaandel had staan.
Een van de meest kenmerkende eigenschappen van Berlages werk is dat zijn ontwerpen zijn gebaseerd op het idee van het Gesamtkunstwerk, de synthese van de kunsten.
Werken:
Veel werken van Berlage bevinden zich in Amsterdam. Belangrijke projecten zijn, behalve de Beurs van Berlage en het uitbreidingsplan Amsterdam-Zuid (Plan Zuid), het gebouw voor de Algemene Nederlandse Diamantbewerkers Bond 'De Burcht', het gebouw voor ‘De Algemeene’ (Algemeene Maatschappij van Levensverzekering en Lijfrente), de Berlagebrug en het Mercatorplein. Ook in Den Haag heeft hij veel gewerkt. Hier bouwde hij onder meer een tweetal gebouwen voor 'De Nederlanden van 1845' en het Laakkwartier. De Christian Science church is de enige kerk van de hand van Berlage die ooit werd gebouwd. In 1914 ontwierp Berlage, destijds in dienst bij het echtpaar Kröller-Müller, het Jachthuis St. Hubertus. Dit was het buitenhuis van de familie, gelegen in het Nationaal Park De Hoge Veluwe. Berlages laatste grote werk is het Haags Gemeentemuseum. Een ander belangrijk werk is het voormalige gemeentehuis te Usquert, een van de twee uitgevoerde ontwerpen in de provincie Groningen, naast het zgn. Prof. Heymanshuis (naam van opdrachtgever) in de stad Groningen, schuin tegenover het Centraal Station. Ook in Drenthe heeft Berlage gebouwd in opdracht van mevrouw Kröller-Müller: de boerderij De Schipborg, genoemd naar het gelijknamige dorp. Voor bijna al zijn gebouwen ontwierp Berlage ook het meubilair, dit ook in de geest van het concept "Gesamtkunstwerk". In 1900 was Berlage betrokken bij de oprichting van 't Binnenhuis, een "verkooplokaal voor kunstnijverheid."
Naar Berlage zijn vernoemd:
- De Beurs van Berlage, een gebouw aan het Damrak in Amsterdam waarin de beurs gevestigd was
- De Berlagebrug, een brug in Amsterdam over de Amstel
- Het Berlage Lyceum, een tweetalige school in Amsterdam-Zuid
- Het Berlage Institute, een internationale architectenopleiding in Rotterdam
- Een Grand Café
- Een zwemvereniging
- Diverse straten in Nederland
Literatuur:
- Berlage en Amsterdam Zuid. Onder redactie van Karin Gaillard en Betsy Dokter. Stichting Berlage Jaar 1992. Gemeentearchief Amsterdam. Uitgeverij 010 Rotterdam. Amsterdam/Rotterdam 1992.
- H.P. Berlage en Amsterdam. Gids langs architectuur projecten. Manfred Bock, Jet Collee, Hester Coucke. Meulenhoff/Landshoff in samenwerking met ARCAM, 1987.
